VERRE  VOOROUDERS

*

De vroege menselijke evolutie

De drijfkrachten achter de menselijke ontwikkeling naar lichaam en geest worden besproken.

In de open savannen van de Afrikaanse Rift Vallei worden veel menselijke fossielen gevonden, die er op lijken te duiden dat hier de wieg heeft gelegen van ons tweevoeters.

DNA en ook moleculair fylogenetisch onderzoek toont aan dat de aap en mens voor het laatst een gemeenschappelijke voorouder deelden rond 7 tot 5 Millioen jaar geleden en ze vooral leefden in bossen en bosachtige gebieden (1) Toen gingen de twee uiteen. (2)

Paleolithicum of Oude Steentijd

Naked ape, Desmond Morris.

Het voedsel van de voorlopers van de mens bestond buiten vruchten en wortels ook uit vlees, net zoals bij de apen joeg men op kleine dieren of de jongen van soortgenoten. Anders dan bij de apen werd het eten van aas een steeds belangrijke bron van voedsel.

Mogelijk is dit de belangrijkste drijvende kracht achter de evolutie geweest. De benen werden sterker en langer om sneller te kunnen lopen om eerder ter plaatse te zijn dan hyena’s en gieren bij de prooiresten van grote roofdieren.

De armen werden minder krachtig en kleiner doordat ze steeds minder gebuikt werden voor het klimmen. De mensen werden tweebenig (3)

Vachtverlies

Op zich werkt een vacht goed tegen hitte, maar als het organisme actiever wordt en daardoor zelf veel warmte gaat produceren gaat dat mis, zeker als het organisme groter wordt. Hoe groter de omvang van een dier hoe relatief kleiner het huidoppervlak wordt ten opzichte van de lichaamsgrootte. Er zijn genoeg actieve kleine aapjes, maar de grotere chimpansees en andere mensapen kennen slechts relatief korte intense activiteiten, en dan nog zelden in de volle zon. De vele sukkeldrafjes van de grotere Homo erectus in de volle zon verdrievoudigden zijn warmte-probleem. Zijn grotere omvang maakte het warmteprobleem erger. De isolerende werking van de pels gaat dan negatief werken. Daarom zijn ook de extreem grote olifanten en neushoorns kaal: te groot en te actief. In dat hele veranderingscomplex van hardlopen, uitbreiding van de zweetklieren en algemene menswording heeft de mens zijn pels afgeschud. Oververhitting dreef ons tot kaalheid.

Ooit lag in het denken over menselijke evolutie grote nadruk op de omvang van ons brein, en niet ten onrechte, maar een jaar of twintig geleden werd ontdekt dat ons lichaam niet alleen goed kan denken maar bovenal uitzonderlijk geschikt is voor hardlopen. Het is een compleet samenhangend systeem van verende achillespezen, spieren die ons hoofd in evenwicht houden bij het rennen, veel langzame dijspieren én een uitzonderlijke hoeveelheid zweetklieren (vijf keer zo veel als de chimpansee).

Het achtervolgen van een prooidier bleek een effectieve manier van jagen. Bij het achtervolgend jagen gaat het erom het prooidier geen rust te gunnen. Uiteindelijk heeft de getrainde mens een beter uithoudingsvermogen dan vrijwel alle dieren. Het prooidier blijft na uren achtervolging dodelijk vermoeid en verdwaasd wachten op de jager, die de zaak met een speer kan afmaken.

Het is niet onwaarschijnlijk dat de renjacht een drijvende kracht achter het vachtverlies van de H. erectus werd. (4)

Homo Ergaster

De Homo Ergaster is bekend uit het Vroeg Pleistoceen tussen 1,9 tot 1,4 miljoen jaar geleden van onder andere Koobi Fora (Kenia, Oost-Afrika) en Swartkrans (Zuid-Afrika). Hij had een lichaamslengte van 1,80 m. Het lichaamsgewicht lag tussen 50 en 68 kg, terwijl het hersenvolume lag tussen 600 en 910 kubieke cm. Homo Ergaster was de eerste hominide met dezelfde lichaamsbouw als die van de moderne mens

Homo Erectus

Met het ontstaan van Homo erectus rond 1,8 à 1,6 miljoen jaar geleden verschijnt in Afrika echt iets nieuws. Niet alleen de veel betere werktuigen – de vuistbijlen van de Acheulien-cultuur. Hij wordt beschouwd als de eerste mensensoort die Afrika heeft verlaten. Er zijn aanwijzingen dat de Homo erectus al 1,8 miljoen jaar geleden in China en op Java aanwezig was. Hij is door de Nederlandse paleontoloog Eugène Dubois op Java ontdekt, en wordt ook wel de Javamens genoemd. Hij mat 1,80 meter en had een hersenvolume van 850 tot 1100 cc.

Homo Heidelbergensis met vuistbijlen (6)

*

De Denisovans

De Denisovan Y-chromosomen splitsten zich ongeveer 700 duizend jaar geleden af van een lijn die werd gedeeld door Neanderthaler en moderne menselijke Y-chromosomen, die later, ongeveer 370 kya van elkaar afweken.
De fylogenetische relaties van archaïsche en moderne menselijke Y-chromosomen verschillen daarom van populatierelaties die worden afgeleid uit hun autosomale genomen, en weerspiegelen de relaties die zijn waargenomen op het niveau van mitochondriaal DNA. (7)

In de Denisova-grot in het Altai-gebergte in Zuid-Siberië werd een vingerbot opgegraven dat gedateerd werd tussen 30.000 en 48.000 jaar geleden. De botten van deze mensen waren ongeveer twee keer zo zwaar als die van de moderne mens. Het mitochondriale genoom kon goed worden bepaald. Ze zijn een zustergroep van de Neanderthalers. Ze gingen ongeveer driekwart miljoen jaar geleden uit elkaar. Denisovans hebben nogal wat genen van een oudere onbekende mensachtige.

DNA-fragmenten die van deze oude mensachtigen zijn doorgegeven aan moderne mensen die op de eilanden van Zuidoost-Azië en Nieuw-Guinea wonen, suggereren nu dat de voorouders van de Papoea's twee verschillende afstammingslijnen van Denisovans omvatten, die al honderdduizenden jaren van elkaar gescheiden waren. (8)

*

De Neanderthalers

Reconstructie van Neanderthaler man en een Homo Sapiens vrouw
Museum in Mettmann, Duitsland.

Een lange tijd later kwamen de Neanderthalers uit Afrika Eurazië binnen. De splitsing tussen de Homo Sapiens en de Neanderthalers vond naar schatting plaats in Afrika tussen 800,00 en 400.000 jaar geleden, de oudste datum is gebaseerd op anatomische en de jongste op genetische affiniteiten. (8a)

De fylogenetische relaties van archaïsche en moderne menselijke Y-chromosomen verschillen van populatierelaties die worden afgeleid uit hun autosomale genomen, en weerspiegelen de relaties die zijn waargenomen op het niveau van mitochondriaal DNA. Dit levert sterk bewijs dat de genenstroom van een vroege afstamming die verband houdt met de moderne mens resulteerde in de vervanging van zowel de mitochondriale als de Y-chromosomale genenpool bij late Neanderthalers. Deze vervanging is aannemelijk als de lage effectieve populatiegrootte van Neanderthalers resulteerde in een verhoogde genetische belasting in hun Y-chromosomen en mitochondriaal DNA ten opzichte van de moderne mens. (8b)

De oudste fossielen van Neanderthalers zijn gevonden in de Sima de los Huesos-grot in de Sierra de Atapuerca in Spanje. Ze worden geschat op 300.000 tot 500.000 jaar. (8c)

De eerste Neanderthaler resten zijn ontdekt in België in Engis, een voorstad van Luik, in 1829. Daarna volgden meer vindplaatsen in België, in Slayn, Spy-sur-l'Orneau, Trooz, La Naulette en Veldwezelt. Neanderthalers zijn vernoemd naar het Neanderthal het dal van de rivier de Neander, de streek in Duitsland, waar skeletresten in het jaar 1856 zijn gevonden en op de bekende duitse degelijke wijze voor het eerst zijn beschreven.

Schedel van een moderne mens en van een Neanderthaler, Museum of Natural History in Cleveland.
Bij de Neanderthaler bracht ik de bimaxillaire prognathie aan.
Wanneer de muis op het plaatje is ziet U de oorspronkelijke afbeelding. (9)

Archeologische resten van Neanderthalers betreffen botten en stenen werktuigen. Ze zijn verspreid over Europa en Azië tot in China, en ook in Israël zijn zij gevonden. Zij dateren van 120.000 tot 150.000 jaar terug, in het zuiden van China zijn ze ongeveer 130.000 jaar oud, zoals ook de vermoedelijke halsketting van arendsklauwen die toebehoorde aan een Neanderthaler van 130,000 jaar geleden in het huidige Croatië leefde.

Vindplaatsen van menselijke resten waarvan het genoom kon worden bepaald.

De mtDNA sequenties van de Neanderthalers vallen volledig buiten de hedendaagse menselijke variaties. Het zelfde geldt voor het Y-DNA waarvan de ouderdom van de eerste gemeenschappelijke voorvader overigens jonger lijkt als gevolg van de afgenomen diversiteit die ontstaat door de regelmatig optredende wisseling van de bevolkingsgrootte. Bij krimp verdwijnen zijlinies; bij groei wordt de bevolking aangevuld door bestaande lijnen.

Neanderthalers hadden maar 4 copieën van het α-amylase-gen AMY1 in hun speeksel, terwijl de moderne mens daar gemiddeld 15 van heeft. Dat wisselt overigens per bevolkingsgroep, de Laplanders hebben er nog steeds 4, maar in landbouwgebieden tot 18. Neanderthalers verteerden daarom wortels en knollen slecht, ze kregen er buikkrampen van en diarree. Hun voedsel bestond hoofdzakelijk uit vlees van grote dieren, vissen en fruit. Zij waren niet vaardig genoeg om kleine snelle dieren te vangen.

Gehoorbeentje van een jong Neanderthaler meisje

Collection du Muséum National d'Histoire Naturelle à Paris.

Een goed geconserveerd schedelbot, het slaapbeen (os temporale) met gehoorbeenketen en zelfs een complete stijgbeugel (stapes). Met een virtuele 3D reconstructietechniek werd dit gehoorbeentje als het ware geëxtraheerd uit het skelet van een tweejarig Neanderthaler kind, waarvan het skelet omstreeks 1972 gevonden is en La Ferrassie 8 is genoemd.

Het Uitsterven van de Neanderthalers

Wanneer de Neanderthalers uitgestorven zijn is niet geheel duidelijk. Spanje is waarschijnlijk een van de laatste toevluchtsoorden geweest. De laatste vondsten daar dateren van rond 42.000 jaar geleden. Er was toen een zeer droge periode die geologisch aangeduid wordt als de Heinrich 5 event.

In de toen ontstane survival of the fittest in deze voedselarme periode kon de Homo Sapiens zich onder meer beter handhaven op een dieet van wortelen en knollen waarvoor zij betere verteringsmogelijkheden hadden dan de Neanderthalers. (10).

Zo'n 39.000 jaar geleden liet een supervulkaan in de buurt van het huidige Napels naar schatting driehonderd kubieke kilometer as in heel Europa vallen, waardoor de archeologische lagen die eraan voorafgingen, gescheiden werden van degenen die er na kwamen. Bijna geen Neanderthaler overblijfselen of gereedschappen zijn erboven gevonden. (11).

*

Genen-uitwisseling

Hoewel de splitsing tussen de moderne mens (Homo Sapiens) en de Neanderthaler, gebaseerd op de mt-DNA verschillen 400.000 jaar geleden, dus nog in Afrika, plaatsvond, zijn er na de uittocht van de mens uit Afrika, waarschijnlijk in het Nabije Oosten, twee maal vruchtbare onderlinge sexuele contacten geweest. Voor de eerste maal bij de eerste golf moderne mensen rond 80,000 jaar geleden, de tweede maal tussen ongeveer 45,000 en 40.000 jaar geleden met de tweede grote groep. (12) Deze genenuitwisseling droeg tot 2% bij aan het genetisch materiaal van de Europese mens. (13)

Het krijgen van kinderen bij Neanderthalers hielp de moderne mens om zich aan nieuwe omgevingen aan te passen, net zoals dat het geval was met Denisovans. Versies van keratine genen afkomstig van Neanderthalers bleven door natuurlijke selectie in de moderne mens bewaard. Waarschijnlijk omdat keratine een essentieel onderdeel is voor een behaarde huid als bescherming tegen het koude klimaat van Noord Eurazië. De Neanderthalers waren hieraan al aangepast. (14)

Er was ook een genenstroom van Denisovans naar de voorouders van de hedendaagse autochtone bevolking New Guinea, Australië, en de Philippijnen. De hoogste concentraties van Denisovan genen worden aangetroffen bij de bewoners van de eilanden in de Grote Oceaan. (15)

Uit een gedetailleerde analyse van het DNA van 355 moderne mensen, vooraluit Papoea en Oceanië blijkt dat hun voorpuders zich twee maal vermengd hebben met twee verschillende groepen Denisovans, een keer rond 45.000 jaar geleden en een tweede keer rond 25.000 à 21.000 jaar geleden (met een marge van enige duizenden jaren). Dit maakt het voortbestaan van de Denisoviers tot 20.000 jaar geleden zeer waarschijnlijk. (16)

*

Homo Sapiens

De Verspreiding over De Wereld

In juni 2017 is een vondst vermeld van recent gevonden menselijke fossielen te Jebel Irhoud in Marokko. Deze wordt gedateerd op 315 ±34.000 jaar geleden.

De oudste Homo sapiens fossielen worden tot nu toe toegewezen aan Omo Kibish in Ethiopië, ongeveer 195.000 jaar oud, en Herto, ook in Ethiopië, ongeveer 160.000 jaar. Van omstreeks 150.000 jaar geleden dateren de vondsten uit Israël van de Skhul/Qafzeh-hominiden.

Bijzonder Interessant is dat de in Ethiopië gevondenen bepaalde anatomische kenmerken vertonen die afwijkender zijn dan die van de vondst in Jebel Irhoud. Deze bevindingen suggereren dat de Irhoud mens stamt uit een kruising van Homo sapiens en een onbekende archaïsche Afrikaanse soort. (17)

Homoïden blijken in deze vroege perioden vaker naar Eurazië te zijn gegaan. Er zijn twee gefossiliseerde menselijke crania (Apidima 1 en Apidima 2) in de Apidima grot in Zuid-Griekenland gevonden. Apidima 2 dateert van meer dan 170 duizend jaar geleden en heeft een Neanderthaler-achtige uiterlijk, maar Apidima 1 die een mengeling vertoont van moderne menselijke en primitieve kenmerken en dateert van meer dan 210 duizend jaar geleden. (18)

Een aantal verliet Afrika tussen 50.000 en 70.000 jaar geleden en ging naar het Arabische schiereiland. Van daar ging een deel weer verder naar Iran, India, Oost Azië en China. Een deel bereikte later Indonesië en ging verder naar Australië. Velen behielden grotendeels hun zwarte huid. (19)

De groep waaruit de tegenwoordige wereldbevolking ontstond had na hun aankomst uit Afrika in het Midden Oosten gedurende enige tijd ongeveer tussen 59.000 tot 44.000 jaar geleden vruchtbare contacten met Neanderthalers en Denisovans. Hieruit zijn vruchtbare nakomelingen voortgekomen. Maar alleen wanneer de vrouw een Neanderthaler of Denisovan was, dus niet van een mannen. Zij hebben in betrekkelijk korte tijd tegen ons het onderspit gedolven. (20)

De tweede golf Moderne mensen die rond 50.000 jaar geleden vanuit Afrika het Nabije Oosten binnen trok had had eveneens vruchtbare contacten met de daar levende Neanderthalers. Uit hen ontstonden meerdere zeer uit elkaar groeiende lijnen. Ze worden in de Engelse litteratuur The Basal Eurasians genoemd. Een groep ging in een relatief aangename periode gedurende de IJstijden (Interglaciaal) naar Noord Eurazië. Een tweede trok Oost Azië in en sommige bleven op het Arabisch schiereiland. (21)

Kaart van locaties met dateringen en de veronderstelde vroege en latere trekroutes van de huidige mens door Eurazië tijdens het late pleistoceen.
Ook worden de waarschijnlijke gebieden met de genetische vermenging getoond. (ka = duizend jaar)

Kaart van locaties en veronderstelde migratieroutes van de moderne mens verspreid over Azië tijdens het late pleistoceen. Archaïsche menselijke verdelingen worden ook getoond.
(A) Initiële dispersie (s) van Homo sapiens, op basis van sites ouder dan 60 ka. (B) Daaropvolgende migratiepaden van H. sapiens, gebaseerd op bewijs van de belangrijkste plaatsen gedateerd tussen 60 en 30 ka. Gele strepen en doorschijnend oranje vertegenwoordigen voorlopige reeksen voor respectievelijk Neanderthalers en vroege Homo sapiens. (22)

*

De oorsprong van de hedendaagse Europeanen

De eerste Moderne Mensen

De eerste nederzettingen van de moderne mens als Jager-Verzamelaars in Europa zijn gevonden in Willendorf in Oostenrijk. Het zijn de eerste vormen van een nieuwe steenbewerking die duidelijk afwijkt van die van de Neanderthalers. Het is de start van het het laat Paleolithicum, de laatste periode van de oude Steentijd. Hij wordt gedateerd op 43.500 jaar geleden. Het klimaat was in die tijd matig koud en het landschap steppeachtig. Deze tijd overlapt die van met radioactieve koolstof gedateerde Neanderthaler verblijfplaatsen en suggereert dat de Neanderthalers en de moderne mens Europa een aantal millennia samen hebben bevolkt. (23)

De kennis over de herkomst van de huidige bewoners van Europa en de geschiedenis van hun voorgangers wordt door de vele nieuwe DNA onderzoeks­technieken voortdurend vergroot. Een van de oudste fossielen van de anatomisch moderne mens van Europa is een modern menselijk fossiele dijbeen dat in 2008 werd gevonden aan de oevers van de rivier de Irtysh bij Ust'-Ishim in West-Siberië, gedateerd op ongeveer 45.000 jaar oud. Zijn Y-DNA Haplogroep is K en zijn mt-DNA is R*. (24)

Een skelet is gevonden aan de Midden-Don in Rusland. Dit skelet dateert van 37.000 jaar geleden. Het wordt Kostenki 14 genoemd. Zijn Y haplogroup is C1b1-K281* en de mt-DNA haplogroup is U2*. Subgroepen hiervan worden nu gezien het Midden Oosten, in Centraal-, Zuid- en Zuidoost Azië en in Noord China. 25)

Hij behoort tot de Basal Eurasian Population waaruit zowel huidige Europeanen als ook Noord-Aziaten stammen. Het bevat meer Neanderthaler-DNA, en dit ook in langere stukken, dan de huidige Europeanen. Dit past bij de kortere tijdsduur tot de laatste onderlinge paringen.

Zijn genoom toont aan dat het tijdstip van de splitsing van de westerse Euraziaten en de Oost Aziaten meer dan 36.200 jaar geleden moet hebben plaats gevonden; en het laat zien dat de huidige Europese genomische structuur dateert uit het paleolithicum en stamt uit een metapopulatie die zich uitstrekte van Europa tot in Centraal-Azië. (26)

De huidskleur verandert naar een lichtere variant door genen afkomstig van de Neanderthalers en door natuurlijke selectie omdat verminderde pigmentatie de aanmaak van vitamine D en daardoor de levenskansen in het donkere Noorden bevordert. De uiteindelijke witte Europese tint zal eerst in het Neolithicum na de komst van de Anatolische agrariërs ontstaan. (27)

In Roemenië is een vondst uit de Petera Cu Oase, van rond 39,000 jaar geleden met Y-DNA haplogroep F en mt-DNA haplogroep N. Bij hem werd een hoog percentage Neanderthal genoom gevonden. (28)

Zo'n 39.000 jaar geleden stootte een gigantische vulkaanuitbarsting bij het huidige Napels naar schatting driehonderd kubieke kilometer as uit over heel Europa. Hierdoor is er en duidelijke archeologische scheiding van voor en na de uitbarsting. Bijna geen Neanderthaler overblijfselen of gereedschappen zijn er nog boven gevonden. Ook de meeste Moderne Menselijke archeologische culturen die onder de aslaag gevonden zijn ontbreken erboven. De eerste moderne menselijke pioniers zijn grotendeels op even dramatische wijze als hun Neanderthaler-tijdgenoten ten onder gegaan. (29).

De Aurignacien cultuur

In Europa verschijnt dan een nieuwe cultuur het Aurignacien genoemd. De naam is afgeleid van de franse gemeente Aurignac in het departement Haute-Garonne, de archeologische vindplaats van deze cultuur uit het laat-paleolithicum.

Deze nieuwe bevolking heeft de vrijgekomen ruimte ingevuld die door de grote hierboven beschreven ramp was gecreëerd. Bewerkt materiaal is gevonden in geheel Europa, waaronder veel in België in de Trou du Renard (Furfooz, Namur). Een goed gedateerde en onderzochte vondst komt uit Goyet in België van rond 33,000 jaar geleden, hij had de Y haplogroep C1a2-Z38842 en mt-DNA hgr M, (30)

Drie anatomische moderne mensen van de Pesteracu Oase grot in Roemenië, rond 37.000 Y haplogroep F. (31)

Vier personen uit Sungir in Rusland allen met C1a2, en vijf individuen uit de Mladec grot in Tsjechië die ongeveer 28.000 jaar oud zijn met I-J-K. (32)

Het volk met deze cultuur verwerkte bot en hertshoorn. Hun produkten behoren tot de oudste Europese grotkunst. In de grotten van Aldène en Chauvet vinden we veel tekeningen van dieren.

*

Deze cultuur werd aangekondigd door een skelet gevonden in het huidige Spanje van ongeveer negentien duizend jaar geleden. In de daaropvolgende vijfduizend jaar migreerden ze naar het noordoosten, op jacht naar de zich terugtrekkende ijslagen in het huidige Frankrijk en Duitsland. De cultuur bestreek de periode van ca. 19.000 tot 10.000 jaar geleden en eindigde met het einde van de ijstijd. Ze wordt gekenmerkt door kling-industrieën.

Het grootste deel van de voorouders van de individuen die geassocieerd zijn met het Magdalien kwam van de lijn die vertegenwoordigd wordt door de vijfendertig duizend jaar oude persoon uit België die wordt geassocieerd met het Aurignacien, die hier later werd opgevolgd door mensen die Gravettien achtige gereedschappen maakten. Hun DNA was vergelijkbaar met anderen in Europa met een cultuur afkomstig uit het Nabije Oosten.

The Aurignacien lijn was dus niet uitgestorven maar, had zich in een refugium gehandhaafd, ergens in Zuidelijk Europa.

Hun vernieuwing is de microliet. De laatste fasen wordt gekenmerkt door door de aanwezigheid van harpoenen, die gemaakt werden van bot, geweien en van ivoor.

Grote dunne speerpunten; schrapers met de rand niet aan de zijkant maar aan het uiteinde; vuursteenmessen en -zagen, maar allemaal nog afgebroken en niet gemalen of gepolijst; lange speerpunten, met zweempje en schouder aan één kant, zijn alle ook de karakteristieke werktuigen van deze industrie. Bot en gewei werden ook gebruikt.

De grotten van Lascaux in Frankrijk tonen de al zeer artistieke uitingen van de Homo sapiens, onze menselijke soort. Ze dateren van 20,000 tot 12,000 jaar geleden.

Rotstekening van een Cro-Magnon in de Grotten van Lascaux, Frankrijk circa 15.000 jaar geleden

*

Mesolithicum  of  Midden Steentijd

Een nieuwe bevolking

De opwarming na de laatste "IJstijd" begon 13.000 jaar geleden. Het landschap en de mensen erin veranderden nogal abrupt. Het poolijs trok snel terug naar het noorden en de ijskappen op de bergen smolten weg. Tweeduizend jaar later werd de toendra met zijn rendieren en groot wild bijna volledig vervangen door loofbossen uit het zuiden die heel Europa bedekten. Ongeveer 10.000 geleden was het hier zelfs een beetje warmer dan het nu is.

Het laatste zeer barre maximum van de IJstijd veroorzaakte in Europa een genetische flessenhals. Het grootste deel van de bevolking die de mtDNA haplogroep M had trok Noordwaarts. Ze volgden de rendieren. Hun Haplogroep M nu vooral aanwezig in Azië, Australië en Amerika, maar vrijwel afwezig in populaties met Europees voorgeslacht. (35)

Europa werd nu gekoloniseerd door een nieuwe groep jager-verzamelaars uit Klein Azië. Deze was 30 millennia eerder zijn eigen weg was gegaan. Hun schedel bouw is ook iets anders dan de vorige. Zij hadden nog de oude mtDNA haplogroep U. (36, 37)

Het lijkt vreemd en het gaat tegen het gevoel in, maar de biomassa aan zoogdieren is in bossen nog geen derde van de hoeveelheid op de open toendra en de steppe. Het wild in de bossen is kleiner en moeilijk te bejagen, de dieren kunnen zich goed schuil houden en zijn snel. Voor de jacht zijn andere tactieken en samenwerkingsvormen nodig. De verandering ging te snel voor de toenmalige bewoners, die door het laatste zeer koude glaciaal toch al fors in aantal zullen zijn gedaald. Een verdere dramatische bevolkingskrimp volgt. Het aantal vestigingsplaatsen vermindert en daarin ook het aantal bewoners. De cultuur van de Cro-Magnons versimpelt om dan te verdwijnen.

De mensen leefden, zoals ze dat altijd gedaan hadden, in kleine familiegroepjes die gedurende grote delen van het jaar in grotere groepen van twintig tot honderd individuen samenkwamen. Zij volgden de rondtrekkende kudden vee en kenden de plaatsen waar in de verschillende seizoenen geschikt voedsel was. In grotere groepen zullen zij regelmatig samengekomen zijn voor uitwisseling van producten, het leggen van huwelijkscontacten en het plegen van rituele vieringen.

Het was een egalitaire samenleving waarin eerst later zoals ook blijkt uit de grote verschillen in grafgiften, en grafgiften aan sommige kinderen, verschillende sociale lagen zijn ontstaan. Dit was zeker het geval waar de rijkere graven apart lagen. Vaak ook liggen verschillende groepen graven met ieder hun gelijksoortige bijgiften apart in één grafveld bijeen. Dit kan duiden op verschillende sociale lagen of etnische groepen.

Bewerkte afbeelding uit Cunliffe 2013.

De verbreiding van de Neolithische bevolking over Europa ging
over twee verschillende wegen.

A. De Maritieme groep

Cardium and Impresso Cultuur.

Zij gaan vanuit de Aegeische zeeregio langs de kusten van Anatolië en de Levant naar Cyprus en Kreta. Hun aardewerk is met indrukken van diverse spatels in eenvoudige geometrische motieven versierd. Het wordt in de Egeïsche regio en in de Levant Impresso genoemd. Op Corfu ontstaat in hun aardewerk een variant die Impressa heet. Deze gaat domineren.

Vanaf de westkust van de Balkan steken zij in 8.200 BP over naar Italië. In deze fase wordt hun aardewerk diverser en versierd met complexere motieven exclusief aangebracht met de kokkelschelp, cardium edule dit noemen we de Cardium cultuur. De expansie zet zich onverminderd voort en zo wordt via de Spaanse kusten omstreeks 7.500 BP Portugal bereikt.

De verspreiding ging sprongsgewijze met de bouw van clusters van woonplaatsen in de mediterrane kustvlaktes. Tussen 7.500 en 7.200 BP leefden boeren en jagers daar naast elkaar. De boeren in de vlakten, de jagers daaromheen in de heuvels. Het voedsel van de jagers en vissers komt voor de helft uit de zee, dat van de boeren is vooral van het bebouwde land.

Hoguette cultuur, 7000-6500 oud (40)

Vanaf Corfu koloniseerden zij in de loop van zeven eeuwen de kusten en de eilanden, zoals Corsica en Sardinië, en ook het binnenland.

Een groep ging in Frankrijk noordwaarts langs de Rhône en Loire naar de Franse Atlantische kust. In Normandië ligt bij La Hoguette de eerste geïdentificeerde vindplaats van hun cultuur. De meeste locaties van deze groep zijn te vinden langs de Boven-Rijn en Neckar, en ook in het Weser-gebergte, Nederland en in hun aannemelijke gang langs de Rhône-corridor.

Zij ontmoeten in het Hespenland oftewel La Hesbaye en ook wellicht ook in Zuid Limburg de continentale LBK tak. Beide groepen kwamen daar mogelijk tegelijkertijd aan. (41)

Ze kwamen ongeveer 6000 jaar geleden in Engeland aan. De genetische verwantschap van de Britse en Iberische neolithische populaties duidt erop dat de meeste voorouders van de Britse neolithische bevolking Anatolische boeren waren die de Mediterrane verspreidings­route gevolgd hadden en dus via de Europese kuststreken Brittannië is binnen­gekomen. (42) (43)

B. De Continentale groep

Linearbandkeramik Aardewerk cultuur (LBK)

De Continentale groep gaat via Macedonië naar Servië en door het dal van de Morava stroomaf­waarts naar de Donau en vandaar door het Donaudal naar Hongarije. Op de Hongaarse laagvlakte komt deze cultuur 8000 jaar geleden aan. Ze gaan verder door het Rijndal naar de Lössgronden van Westfalen en de Zuidelijke Nederlanden, langs Maas en Jeker.

In Zuid Limburg, de Hesbaye en Condroz bloeit zij vanaf 7.300 jaar geleden. Ze ontmoeten hier de Hoguettiens. Door Lotharingen ging een tak via het bekken van Parijs tot aan het Kanaal en Henegouwen (44).

Hun cultuur kenmerkt zich door de teelt van tarwe en gerst en de bijzondere vorm van pottenbakkerij met de kenmerkende versieringen, die de Lineaire Bandkeramiek cultuur, LBK wordt genoemd. Deze agrariërs hebben hun runderen, schapen en geiten vanuit Anatolië met zich mee gebracht. De analyse van de kleding van de Alpense IJsmummi Ötzi toont dit fraai aan (45)

*

Met stenen beitels, bijlen met een horizontaal blad, kapten de LBK-boeren delen van het oerbos en legden daar hun akkers aan. Daar werden de eerste tarwesoorten als emmertarwe en eenkoorn verbouwd, naast gerst en peulvruchten en oliehoudende gewassen als lijnzaad en maanzaad. Dit gebeurde vooral op de Lössgronden, maar grote delen van de Lössgebieden in België en Zuid-Limburg zijn verstoken gebleven van LBK-bewoning, het Noord-Franse gebied kent zelfs helemaal geen bewoning tijdens het LBK.

Via uitwisseling binnen een wijdvertakt netwerk wisten boeren grondstoffen uit verre regio's te verkrijgen, zoals hematiet, een ijzeroxide dat ze gebruikten om aardewerk te poleisten en voor de rode kleur, en het harde zwarte amfiboliet waarvan zij dissels maakten.

Reconstructie van een LBK dorp op de Cannerberg bij Maastricht

De LBK begon in Limburg rond 7325 jaar geleden (5350 v.c.) en duurde niet langer dan 230 jaar. Voor 7000 geleden was hij al weer voorbij. (46) In korte tijd is de samenleving geheel veranderd. Er ontstaan nederzettingen in de vorm van meerdere buurtschappen van drie tot vijf huizen. Deze huizen hebben een houtskelet met vlechtwerk wanden die met löss zijn bekleed, zoals te Caberg bij Maastricht. De doden zijn begraven in gezamenlijke begraafplaatsen, deels verbrand deels onverbrand, dicht bij elkaar, en krijgen voorwerpen mee in het graf.

Het aardewerk kent vanaf 7.000 jaar voor heden twee vormen. Het bekende LBK aardewerk is nogal zacht en heeft open schalen met de kenmerkende zigzag banden. Het La Hoguette aardewerk, genoemd naar de eerste vindplaats in Normandië, wordt gevonden toto over de Rijn en ook in ons land bij Kessel en Sweikhuizen; het is harder en eivormig en heeft een spitse bodem. Tot het einde bloeien deze twee culturen vreedzaam naast elkaar.

Er is in het gehele gebied snelle bevolkingsgroei bij de landbouwers, bij de Jager-verzamelaars wordt die echter niet waargenomen. Voor geheel Duitsland is een groei berekend van 8000 mensen in het begin tot 250.000 aan het einde van de LBK, een groei van 25% per generatie. In Zuid Limburg groeide de bevolking naar 2000 mensen. Dit is even veel als de mesolitische bevolking van heel Nederland.

*

Limburg Aardewerk

Een derde aardewerkgroep is het Limburg aardewerk. Deze is onder te verdelen in een Rijn-Maas groep en een Seine-Schelde groep en ligt in het LBK en La Hoguette gebied.

In dit aardewerk worden kenmerken gezien van het Zuid-Franse en Oost-Spaanse aardewerk. Er wordt een westmediterrane achtergrond aangenomen. (47)

Lineaire Bandkeramiek aardewerk uit Limburg, Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

De laatste fasen van de Bandkeramiek worden met name in het westen gekenmerkt door een toenemend intern geweld, meest waarschijnlijk tussen verwante groepen. Het lijkt dat de overvallen zich tot een ware plaag hebben ontwikkeld en uiteindelijk hebben geleid tot een ontwrichting van de samenleving door vrouwenroof, verlies aan levens, verstoring van de oogsten of verlies van vee.

In de Haspengouw en Zuid Limburg worden de nederzettingen aan het einde steeds kleiner en breken vervolgens kort na 7.000 jaar geleden geheel af. Dan volgt een kort hiaat waarbij de oude ontginningen worden overwoekerd. Het is onduidelijk waar de mensen toen zijn gebleven.

Over de oorzaken heeft men nog geen idee. De samenleving valt uiteen in een aantal gescheiden cultuurgebieden met ieder hun eigen aardewerkstijl maar ook eigen vernieuwingen, zoals in de vorm van de bijlen en huizenconstruccties.

Uitgaande van de snelle en abrupte veranderingen wordt gedacht aan een crisis door interne oorzaken zoals bodemuitputting bij te snelle bevolkingsgroei. Hier pleit tegen dat de Lössgronden zeer vruchtbaar zijn. Door de bevolkingsgroei kunnen territoriale conflicten een oorzaak zijn geweest. Mogelijk waren er externe oorzaken, door bijvoorbeeld een ernstige grootschalige epidemie. Of een combinatie van deze.

Kugelbecher der Rössener Kultur (48)

De grijze vuursteenblokken zijn tot een diepte van 12 meter uit de kalk gewonnen. Met hertshoornen en vuurstenen hakken kapten de exploitanten een uitgebreid stelsel van diepe mijnschachten en -gangen.

*

Megalithische samenlevingen

Megalieten in Noord-Duitsland en ook in Nederland ontwikkelden zich binnen de Noordelijke Trechterbeker samenlevingen. Deze mensen waren waarschijnlijk afstammelingen van boeren die vanuit Iberia en het huidige Frankrijk naar Centraal-Europa migreerden,en die op hun beurt afstamden van boeren van de Cardial Ware-culturen die vanuit de Balkan langs de Middellandse Zeekust westwaarts waren gemigreerd. Contacten tussen de trechterbekers en deze boeren aan de Atlantische kust worden ondersteund door genetisch bewijs. Dit genetisch bewijs is gebaseerd op mt-DNA en a-DNA. Niet op Y-DNA omdat alleen de oude mannelijke haplogroep I bij hen wordt gevonden, maar geen G wordt gerapporteerd. (57a)

Tumulus and passage grave, Chiron-Bougon (fr) (48a)

Megalieten (μεγαλιθοσ in oud Grieks betekent dit grtote steen) omvatten stenen graven, staande stenen, steencirkels, uitlijningen, zelfs gebouwen of tempels. Ze komen voor in Europa, Noord- en West-Afrika, het Nabije Oosten, Azië en Noord- en Zuid-Amerika.

In Europa zijn meer dan 35.000 objecten gevonden en die zijn zeker maar een klein deel van het oorspronkelijke aantal. In Europa zijn ze te vinden in de westelijke kustgebieden in Zuid-Portugal, Noord-Spanje, Noordwest-Frankrijk, Groot-Brittannië, Scandinavië, Noord-Duitsland, Nederland, België en in Rusland in de Oeral en de Kaukasus.

In Afrika in Mzoura, Marokko, is een megalithische cirkel bestaande uit honderdzevenenzestig staande stenen die een cirkel vormen met een diameter van ongeveer zestig meter. De lokale bevolking gelooft dat het het graf was van een Mauritaanse koning die dateert uit ongeveer 5000 jaar geleden, maar dit is nooit bewezen. Sommige onderzoekers wijzen op de kenmerkende overeenkomsten tussen de stenen cirkel van Mzoura en megalithische vindplaatsen in Groot-Brittannië, Frankrijk en Ierland, wat suggereert dat die vindplaatsen en de Marokkaanse vindplaats zijn gebouwd door een groep met dezelfde culturele overtuigingen.

Opvallend is de uitstraling en de architectonische concepten zijn vergelijkbaar of zelfs identiek. In de genoemde geografische gebieden werden megalithische graven gebouwd als hunebedden en als graven. Opgetrokken stenen staan ofwel geïsoleerd in de landschappen of waren gerangschikt als cirkels of rijen. Verder zijn er in heel Europa aanwijzingen voor een oriëntatie van de graven naar het oosten of zuidoosten in de richting van de opkomende zoon.

Montelius (1889) noemde als eerste de Oriënt als bakermat van de megalithische cultuur. Gordon Childe (1925) verwerkte het idee van een verspreiding van een oosterse religie langs de kustlijn over de zeeroute. Vanwege een zekere prestigestatus valt de megalithische cultuur samen met de prospectie naar koper (Daniel 1960) en edelstenen als jadeïet en varisciet in Europa (Schulz Paulsson, 2017). Dus bij het bouwen en plannen van deze megalieten vertegenwoordigen goed georganiseerde, gemeenschappelijke inspanningen. Megalietenbouwers vormden misschien een spirituele en over grote afstanden handelende aristocratie.

Johannes Müller (1999) definieerde de chronologie van de verschillende megalithische grafvormen voor Europa op basis van koolstofdata. Hij bepaalde twee of drie centra van oorsprong voor Europese megalieten: het westelijke Iberische schiereiland, Noordwest-Frankrijk en mogelijk Ierland met doorgangsgraven en hunebedden vanaf 5000 cal. BC verder. De megalithische graftraditie verspreidde zich van daaruit naar de achterlanden van Frankrijk tot Zuid-Ierland, Schotland en Engeland.

Er is een systematisch onderzoek uitgevoerd in een sector van 50 km2 in Lagos, Algarve, Portugal. Zeventien plaatsen met staande stenen werden versierd met terugkerende symbolen. Alle groepen staande stenen leken verbonden te zijn met nederzettingen met een artefact dat dateert uit een leeftijd van 9983 en 9203 jbp. Deze staande stenen werden opgericht vóór de eerste bestaande bewijzen van graanlandbouw in het gebied. Bovendien maakt de verspreiding van de vestigingsplaatsen, staande stenen en symbolen de interpretatie mogelijk van patronen van de sociale organisatie van de menhirmakers met bewijs en details die voorheen niet mogelijk waren voor een Europese prehistorische samenleving. (Gomes & Cabrita 1997, Calado 2000, Nocete 2001). Bovendien documenteren de oppervlakte-onderzoeken de afwezigheid of extreme zeldzaamheid van prehistorisch aardewerk in sommige nederzettingen met staande stenen. (48b)

De vroegste monumentale, maar niet-megalithische begrafenisarchitectuur in Noordwest-Frankrijk en in heel Europa duikt op in de Passy-graven in het bekken van Parijs en met de necropolis Passy, die dateert uit de laatste vanaf ~6960 jbp. Deze graven hebben nog geen megalithische kamer.

Deze monumenten zijn indrukwekkende en monumentale bouwwerken met een lengte tot 280 m en bevatten enkele of enkele graven, maximaal één begrafenis per generatie wordt berekend op basis van de koolstofresultaten. De implicatie van dit argument zou de conclusie kunnen ondersteunen dat de Passy-graven de begraafplaatsen waren van een geselecteerd deel van de Passy-samenlevingen, zoals de religieuze of sociale elite. Grafgoederen die in vier graven werden toegevoegd, waren onder meer keramiek, een vuurstenen pijlpunt, verschillende krijtparels en een spataderparel. Er is ook bewijs van oker. (Billard/Degobertière 2007)

Enkele eeuwen later worden de eerste monumentale megalithische graven gebouwd in het Noord- en Middenwesten van Frankrijk, Bretagne en Normandië, en vooral in de regio Carnac. (Renfrew 1973, Joussaume 1985, Laporte 2002). De vroegste begrafenis in La Sablonnière is berekend 7091-6858 jbp en in het naburige Le Richebourg is berekend 7056-6856 jbp. In Bretagne, d.w.z. Carnac, werden mijnbegrafenissen bedekt met een berg. Deze ontstaan iets later dan de structuren in het Bekken van Parijs. ~6680 cal bp. Morbihan kan worden gezien als een centrale regio met betrekking tot de megalithische proliferatie in Europa.

Radiokoolstofdateringen uit Nederland, Noordwest-Duitsland, Denemarken en Scandinavië duiden op het begin van megalithische architectuur in deze regio's kort voor 5400 cal ybp. en nog later in de Middellandse Zee, met Catalonië als mogelijke uitzondering.

Vier megalithische graven en enkele tientallen menhirs, een klein deel van het oorspronkelijke corpus bleef in België. Ze bevinden zich in de regio Namen en Luxemburg. Radiokoolstofresultaten van menselijke botmonsters zijn van ~4840 jbp (Toussaint et al. 2002)

Megalieten in Noord-Duitsland en ook in Nederland ontwikkelden zich binnen de Noordelijke Trechterbekerverenigingen. De hunebedden werden gebouwd als eenvoudige oude niet-toegankelijke hunebedden, de zogenaamde Oer-dolmen.

In de Provence is de opkomst van een latere tijdspanne ~5310 cal jbp.

In Bretagne noemen ze dat een Menhir of een Dolmen, in Nederland Hunebed. De oudste in Nederland dateren van 4.300 jaar geleden, in Engeland werden deze eerst Burial Chambers weer duizend jaar later voor het eerst gebouwd. Soms staan ze cirkelvormig opgesteld, dan heten ze in Wales Cromlech, in Engeland Stone circle en Henge. Bevinden zij zich in groepen dan noemen Engelsen dat een Cairn.

Drents Hunebed

Onder een Hunebed

Opvallend is dat hun nederzettingen geleidelijk een toename vertoonden van defensieve maatregelen. In de eindtijd van het vroege neolithicum liggen velen in ongeordende graven en velen blijken een gewelddadige dood te zijn gestorven. Dit duidt op een onrustig einde van dit tijdperk. (49)

*

Kopertijd

De Karpaten, in de Noordelijke Balkan zijn rijk aan koper. In huidig Servië en Hongarije is van 7.400 tot 5.800 v.h. het eerste kopererts gedolven en zijn de eerste koperen wapens, werktuigen en sieraden gemaakt.

Een kleine eeuw later werd in huidig Bulgarije voor het eerst goud, gesmolten en bewerkt en over grote afstanden verhandeld. Men vindt het bij de toenmalige veetelers op de Zuid-Russische steppe en het cultureel opbloeiende Klein Azië. Hier ontstond een bloeiende samenleving, die tamelijk abrupt eindigde in een tumultueuse periode.

*

Bronstijd

De Yamnaya Cultuur op de Zuid Russische steppen

De steppen van Zuid Rusland werden bewoond door een bevolking van jager-verzamelaars met een duidelijke genetische verwantschap aan een 24.000-jarige Siberische man. Maar de steppe herders van die tijd stamden niet alleen uit de voorafgaande Oost-Europese jager-verzamelaars, maar ook uit een populatie uit het Nabije Oosten, die evenwel van andere oorsprong was als die in het Westen.

Hier floreerde tussen 5600 en 4300 jaar geleden de Yamnaya cultuur. Zij worden voor de proto Indo-Europeanen gehouden. Het zijn vee houdende nomaden die zeer mobiel zijn door het gebruik van paarden en door deze getrokken voertuigen. Ze begraven hun doden in grafkuilen soms bedekt met grafheuvels waaruit hun sociale gelaagdheid blijkt. Hun koper harden zij tot brons. Zij beginnen met het smelten van ijzer uit de rotsen en vormen dit tot gebruiksvoorwerpen en wapens.

De Yamnaya waren sprekers van het proto-Indo-Europees, maar dachten het niet te hebben uitgevonden. (50)

*

Y DNA

In het Neolithicum

Haplogroep I en G

De Neolithische Europese haplogroepen zijn G en I. Haplogroep I van Europese Jager-Verzamelaars Haplogroep Haplogroep G van de agrariërs die via de Balkan en de kusten van de Middellandse Zee naar Europa gekomen waren.

In de graven van Starvečo op de Hongaarse Laagvlakte wordt het eerste Europese G2a gevonden. Dit heeft de subgroepen G2a2a-PF3147, inclusief G-L91 en G2a2b-L30. Twee derde van hun heeft een G clade. (51)

Neolithische individuen uit Noordwest-Anatolië van ongeveer 8300 jaar geleden vertonen genetisch een homogene samenleving. De eerste boeren in Europa hebben eenzelfde hoog percentage G2a met dezelfde verdeling van de ondergroepen als de Anatolische boeren. Dit duidt op de hun zeer waarschijnlijke oorsprong uit dit gebied

De eerste Europese boeren hebben ook een beperkte vermenging met de inheemse Europese jagers-verzamelaars. Zo'n beeld zien we ook bij de Anatoliërs.

In de Bronstijd

Haplogroepen R1a and R1b

Zij zijn de dragers Y-DNA R1a and R1b en bij enkelen zien we ook de G subclade G-L13.

Vanuit die streken vertrekken zij rond 4800 geleden zowel naar Centraal en Zuid Azië als ook naar Centraal en West Europa. Met hun komt een nieuwe bevolking West Europa binnen. Zij bezitten de haplogroepen R1a en R1b en een enele G2a2b suclade. Zij worden ook wel het Strijdhamervolk genoemd en veroveren in korte tijd geheel Europa. Deze mensen hadden nieuwe genetische kenmerken waarmee hun binnenkomst en ingroei in vrijwel alle hedendaagse Europeanen, kon worden opgespoord.

Het kan gegaan zijn zoals verhaald wordt in de Odyssee waarin Odysseus pocht over zijn heldendaden in het land van de Kikonen.

    Odyssee boek 9

39  Ons dreef de wind, toen wij Troje verlieten, naar ’t land der Kikonen,
40  Ismaros, waar ik de stadsburcht verwoestte en ’t manvolk liet doden.
41  Vrouwen en rijke bezittingen roofden wij mee uit de vesting
42  en we verdeelden ze zo dat een ieder kreeg wat hem toekwam.

Het dominante Y-DNA, de stamcladen van haplogroep G2a, aanwezig in de Neolitische boeren, wordt in het begin van de IJzertijd grotendeels vervangen door R1a en R1b en enkele G2a2b subcladen, met name G2a2b2a1a1a1a1-CTS9909/Z2022. Dat betreft dus het Y-DNA van de mannen. Bij de vrouwen zijn zien we deze verandering veel minder, zij zijn duidelijk, blijkens het niet veel veranderende mt-DNA, in hun midden opgenomen. (52)

Wat ook opvalt is dat de vroegste gevallen van pest in Europa samenvallen met de komst van de Russische steppe voorouders in Europa. Dit ondersteunt het concept dat de pest zich tegelijk met de grootschalige migratie van steppennomaden verspreidde. De angst voor de pest kan een van de oorzaken zijn geweest van de toegenomen mobiliteit tijdens de laat-neolithische - vroege bronstijd. Met andere woorden, het kan zijn dat de mensen van de steppe zijn vertrokken om weg te komen van de pest. Bovendien kan de introductie van de ziekte in Europa een rol hebben gespeld in de genetische omwenteling van de Europese bevolking. Het is mogelijk dat de steppebevolking al een immuniteit had opgebouwd, waardoor de niet resistente Europese boeren grotendeels ten onder ging. (53)

Resten van de de oude G bevolking handhaven zich in gebergten, de Alpen, en op eilanden, zoals Sardinië. De oude oorspronkelijke Europese bevolking van jager-verzamelaars met haplogroep I daalt niet duidelijk in aantal. Zij integreren dus

Sinds het laat-neolithicum, 4.500 jaar geleden stamt 75% van de bevolking in West-Europa af van de Yamnaya. Dit heeft betrekking op het mannelijke Y-DNA.

In het grafritueel kwam er een einde aan het bijzetten van overledenen in een gemeenschappelijke grafkamer. Men ging over tot het begraven een individueel graf, bedekt door een heuvel van gras- of heideplaggen.

In deze tijd zijn de vroegere vaste nederzettingen verdwenen. Er leeft nu een volk van nomadische herders. Uit de vondsten van stenen polsbeschermers kan men afleiden dat ze goede boogschutters waren en uit de vele vondsten van geïmporteerde waar blijkt dat ze op grote schaal handel dreven. Tevens was de klokbekercultuur de eerste in Noordwest-Europa die van koperen wapens gebruikmaakte.

In Zuid Limburg begon dit 4.900 jaar geleden en ging het door tot kort voor de Romeinse tijd, er zijn meer dan duizend grafheuvels gevonden, zij bestaan uit stenen en Löss. De aanzienlijken lagen onverbrand in hurkhouding met grafgiften als bekers en werktuigen.

Deze resultaten bieden ook ondersteuning voor een steppe oorsprong van ten minste een aantal Indo-Europese talen in Europa. (54, 55, 56)

Klokbeker cultuur

klokbeker gevonden te Apeldoorn (57)

Vindplaatsen van Klokbekers (58)

In Groot Brittannië kwam deze nieuwe cultuur wel door migratie binnen. Voorafgaand aan de komst van de Klokbeker cultuur is in Groot-Brittannië geen steppe DNA te vinden. Maar na 4.500 jaar geleden is dat er in grote hoeveelheden. De instroom van vanuit het vaste land naar de Britse eilanden wordt in die periode een permanent verschijnsel. Britse en Ierse skeletten die uit de Bronstijd dateren, dus na de Klokbeker Tijd hadden nog slechts 10 procent van hun DNA dat afkomstig was van de eerste Engelse boeren, de andere 90 procent was nu grotendeels gelijk aan dat van mensen van de Klokbeker bevolking in de Nederlanden.

Dit was een even dramatische vervanging van de bevolking als die waarmee de verspreiding van de Touwbeker cultuur gepaard was gegaan. (59)

De verspreiding van het Beaker-complex introduceerde een hoog niveau van steppe-gerelateerde voorouders en ging gepaard met de vervanging van ongeveer 90% van de Britse genenpool binnen een paar honderd jaar, waardoor de oost-naar-west uitbreiding werd voortgezet die in de afgelopen eeuwen steppe-gerelateerde voorouders in Midden- en Noord-Europa had gebracht.

De mensen in Groot-Brittannië die Stonehenge bouwden, werden vervangen door mensen uit de Belbeker Cultuur, 2500 jaar v. Of dit een gewelddadige overname was, is onduidelijk. Er is nooit bewijs van gevechten gevonden. Verrassend genoeg gingen de nieuwkomers door met de bouw van Stonehenge. (60)

*

De Oorsprong van de Nederlanders

Gouden stater van de Nerviërs

Gouden munt uit Amby
w.s. Eburonen

Het staat vast dat de volkeren tussen de Somme en de Weser, de latere Nederlanden, een eigen taalgroep hadden, die anders en waarschijnlijk ouder was dan de Keltische en de Germaanse taalgroepen.

Hun woongebieden wisselden nogal vaak. Zo staken de Usipeten en de Tencteri in het jaar 55 v.c. de Rijn over, verdreven door de Sueben, en vestigden zich rond de aan hun verwante stam van de Sugambri, nu ten oosten van Roermond aan de Roer.

Er bestonden in de tijd van Caesar in deze streken géén duidelijke grenzen. De Rijn, is door Caesar als grens genoemd tussen Galliërs (Kelten) en Germanen. Maar de Keltische La Tène cultuur spreidde zich uit over Midden Frankrijk, Zuid-Duitsland en hij ging tot aan Tsjechië. En in Zuid Duitsland woonden Kelten, geen Germanen.

Het is Keizer Claudius, 41 - 54, die na veel vergeefse pogingen om Overrijns Germanië te veroveren de Rijn ten slotte als rijksgrens aanneemt.

*

Aduatuci en Eburonen

Deze stammen verbleven tussen De Schelde en de Rijn. De Aduatuci waarschijnlijk meer aan de zuidzijde bij de Somme. Deze stam wordt door Caesar overwonnen na een laatste veldslag bij hun vesting bij het huidige Thuin. Caesar beweert de stam volledig te hebben uitgemoord en hun vrouwen en kinderen als slaaf verkocht te hebben.

De Eburonen zijn de grootste stam. Hun hoofdstad is Atuatuca, waarschijnlijk had deze geen vaste locatie. Het laatst ligt hij waar nu de stad Tongeren ligt. Men kan zich overigens afvragen of het hier wel twee verschillende volkeren betreft.

In 52 v.C. vormen de Eburoonse koningen Ambiorix, en de al oude Catuvolcus, tezamen met een aantal naburige volkeren een confederatie tegen de Romeinen. De Treveri, Nervii, Aduatuci, Menapii en ook een aantal Germanen die aan deze zijde van de Rijn verblijven voegen zich bij hen. Caesar verzamelt dan vier legioenen en trekt het land van de Nerviërs binnen. Hij dwingt hun tot overgave en neemt velen met hun vee gevangen, verwoest hun land en rooft het leeg.

Hierop verzamelt Caesar een groot aantal hulptroepen en trekt naar het land van de Eburonen. Aanvankelijk winnen de Eburonen veel veldslagen. Maar geleidelijk verandert de strijd in een querrilla met wisselende infiltraties. Hierop keren de kansen en Ambiorix moet aanzien dat zijn land wordt verwoest. De oude Catuvolcus die de zware strijd niet meer kan leiden. doodt zich zelf, zoals gebruikelijk met een gifdrank. (62)

Muntvondst te Heers bij Tongeren (64)

De Batavi werden naar veel verschillende plaatsen gezonden. In het jaar 360 nog naar Engeland. Daarna keerden ze terug, onbekend is wanneer. Van de Tungri zijn een viertal cohorten bekend, zij zijn die naar alle delen van het Rijk, met name ook naar Mauretanië uitgezonden.

Imerix Servofredi is de eerste bij naam en beeltenis bekende persoon uit wat nu Nederland heet. Hij was een Bataaf met als laatste standplaats de Romeinse legioenbasis Burnum, in huidig Kroatië, waar hij mogelijk ten tijde van keizer Tiberius (14-37) of Caligula (37-41) overleed. Daar is zijn grafsteen gevonden die zich nu bevindt in het Archeologisch Museum Zadar.

Hij is afgebeeld in de kenmerkende uitrusting van Germaanse ruiters met een speer en een langwerpig, zeshoekig schild.

Met het opschrift: IMERIX SERVOFREDI F(ILIUS) BATAVOS EQ(UES) ALA (H)ISPANORUM (A)NNOR(UM) XXXVIII STIP(ENDIORUM) VIII H(IC) S(ITUS) E(ST). Vertaald: IJmerik Serforts, ruiter in het eskadron van de Spanjaarden, acht en twintig jaar oud, met acht dienstjaren, is hier bijgezet. (66)

Gouden Maastrichtse munt AD 600

Een grafveld in het dorp Borgharen bij Maastricht dateert uit zevende eeuw blijkens een munt die als Charonspenning aan een van de begravenen is meegegeven. (70)

Het graf was rijk aan grafgiften en behoorde duidelijk aan een gegoede familie. Een van de mannen was een aanzienlijk cavalerist, een ridder. Het DNA van de mannen is van de subgroepen van J2a en J2b (71).

Frankrijk veroverde Maastricht in 1673 op Holland. Charles d'Artagnan, gardeofficier van Lodewijk XIV, leidde de belegering. Hij sneuvelde bij de Tongersepoort. Hier vlak bij staat in het stadspark een standbeeld ter nagedachtenis aan hem. D'Artagnans graf is onbekend, maar de Franse historica Odile Bordaz, is van mening dat hij mogelijk begraven ligt op de begraafplaats van de kerk van Wolder, waar het Franse kamp stond.

De niet protestantse Maastrichtenaren kregen hierna een tweemaal zo grote kans om in publieke functies te komen en daar is goed gebruik gebruik van gemaakt.

Na de oorlog krijgt Holland weer zijn helft van het bestuur over Maastricht terug en moeten de nieuwe functionarissen afstand doen van hun ambt.

Lodewijk XIV ontvangt de Lauwerkrans
na de verovering van Maastricht

Tweede Franse Tijd

1795 - 1812

De Franse revolutie werd door de Napoleontische oorlogen verspreid. Ook naar Nederland. De macht van de Kerk werd ingeperkt. Het bisdom Luik heeft niet langer een wereldlijke bestuursmacht. Maastricht heeft nu nog slechts één heer. Dat was toen nu Napoleon. De modernisering van de samnenleving neemt een aanvang. De agrarische samenleving zal, zeer geleidelijk overigens, veranderen in een industriële.

Nederlandse Tijd

1812

Maastricht is nu een volledig Nederlandse stad en wordt tevens hoofdstad van de provincie Limburg. Koning Willem I is echter ook hertog van Limburg en daardoor is Limburg - overigens exclusief de stad Maastricht - hoewel dat de hoofdstad van de provincie is - een onderdeel van het Duitse Rijk. Limburgers nemen zitting in de Duitse Bondsdag. Aan deze ingewikkelde toestand komt een einde op 11 mei 1867, de datum van het tractaat van Londen. Vanaf dan is de band van Limburg met het Duitse Rijk volledig beëindigd. Op 15 november 1904 verdwijnt officieel de naam "Hertogdom Limburg" als begrip voor wat nu de Nederlandse provincie Limburg is.

*

Frisia en Holland

Boven de rivieren wonen in de Romeinse Tijd de Friezen. In de loop van de eeuwen vertrekken velen hen tezamen met Angelen en Saksen naar Engeland. Hun land wordt vervolgens overgenomen door de naburige Angelen, Saksen en Juten die gezamenlijk de naam Friezen overnemen. Het gebied ten noorden van de Rijn wordt dan Friesland genoemd. In het Oosten van ons land trekken Saksen binnen.

In de elfde eeuw ontstaat het begrip Holland, Houtland. Landbouw, veeteelt en handel zorgen voor welvaart en groei, zodanig dat rond 1500 er in Nederland weer bijna een millioen mensen leeft en in 1650 bijna 2 millioen. Deze aanwas is enerzijds spontaan anderzijds door binnenkomst van vreemdelingen uit België, Frankrijk ( Hugenoten), Duitsland, Spanje en Portugal (Sefarden).

De Nieuwe Tijd

Grote groei en toestroom ontstaat in de Gouden eeuw uit alle delen van Europa. Velen komen uit Duitsland, zoals Joost van den Vondel en een aantal, nu Hollandse, handelsfamilies. Uit België vluchten veel protestanten na de val van Antwerpen in 1585. Veel Joden komen uit Spanje en Portugal als de pogroms hun daar te gortig worden. Later komen ook Zwitsers.

In de loop van de vorige eeuw kwamen veel Surinamers en Antillianen, die een verblijf in het moederland verkozen boven hun onafhankelijk geworden kolonie. De Nederlandse industrie haalde in een periode van snelle groei ontbrekende arbeidskrachten uit Azië en Afrika. En zoals altijd staat ons land open voor vluchtelingen. Vanuit demografisch oogpunt gezien is deze recente toestroom wel gunstig omdat onze geboortecijfers ver achterblijven bij de sterftecijfers, en we dus onder de vervangingswaarde zitten.

Auteur: Boed Marres

laatste bewerking: