DE  MAASTRICHTSE  ORGELBOUWERS

Lambert Houtappel en Joseph en Adam Binvignat

Lambert Houtappel
1746 - 1822

De orgelbouwer en houthandelaar Lambert Houtappel is geboren te Maastricht op 6 juni 1746 als zoon van de brandewijnstoker en mogelijk ook al houthandelaar Joannes Houtappel, die geboren te 's Gravenvoeren in 1709 naar Maastricht vertrok, waar hij op 7 januari 1744 de Maastrichtse Maria Agnes Hanssen huwt en op 5 oktober van datzelfde jaar wordt ingeschreven als Brabants burger in het gilde van de Timmerlieden, in Maastricht Heulterambacht genoemd.

Johannes Houtappel kocht in 1746 "De Rode Hoed" een huis met distilleerderij in de Plankstraat. Hiernaat lag de brouwerij het Sint Nicolaas Panhuis en er tegenover de Sint Nicolaaskerk. Na de afbraak van de kerk in 1838 komt het huis aan het Onze Lieve Vrouweplein (thans nummer 3) te liggen. Van zijn werkzaamheden als houthandelaar is niets bekend, dit moet nog onderzocht worden. Hij is in ieder geval wel jeneverbrander. Hij overlijdt op 7 januari 1795.

Joseph Binvignat
1755 - 1837

Joseph Binvignat is geboren te Attigny in Frankrijk op 26 juni 1755 als tweede kind van de koopman Claude Binvignat en Nicolle Perin. Als elfjarige verliest hij in augustus 1766 zijn moeder. Zijn vader huwt al een maand na haar dood de dochter van een 'maître en chirurgie', maar sterft twee jaar daarna ook, zeven kinderen waaronder de 13-jarige Joseph als wees achterlatend. Waar Joseph de orgelbouwkunst geleerd heeft is niet bekend, maar als volleerd orgelbouwer verschijnt hij midden jaren zeventig in Maastricht en hij wordt daar in 1777 de compagnon van Lambert Houtappel. (3)

In 1779 huwt hij diens zuster Maria Elisabeth, met wie hij negen kinderen krijgt, waarvan er zes op jeugdige leeftijd zijn overleden.
Eerst in het jaar 1787 vraagt hij het Maastrichts burgerrecht aan en in datzelfde jaar verkrijgt hij dit ook. (4)

Joseph Binvignat werkt zeer vernieuwend. Hij bouwt in 1808 het eerste Nederlandse driemanuaals, in één kast gebouwde orgel, een instrument met Hoofdwerk, Onderpositief, Echo en Pedaal, met de Klaviatuur aan de voorzijde onder het Onder-positief, waardoor de organist als het ware omringd wordt door orgel en zangkoor; het staat nog steeds in de St Matthias kerk te Maastricht. Zijn latere werken kenmerken zich door toenemende soberheid en steeds liefelijker klanken. (5) Hij stierf te Maastricht op 12 september 1837.

In de zeer anticlericale Franse tijd (1795 - 1813) heeft Binvignat het duidelijk erg moeilijk gehad. De kerken werden gesloten en kloosters ontmanteld. In latere jaren werd de overheid gelukkig soepeler. Materieel moet het hem in die tijd toch erg slecht zijn gegaan. Vijf van zijn negen kinderen stierven voor hun volwassenheid en hij verdiende in die tijd de kost als jeneververkoper. (6)

Hierna kwam zijn bloeitijd en bouwde hij vele fraaie, maar vooral ook klankrijke orgels. Hieronder volgen afbeeldingen van orgels die door hem zijn gebouwd en die de eeuwen hebben getrotseerd.

Het Orgel van de Sint Janskerk te Maastricht.

Dit sobere orgel bouwden Houtappel en Binvignat in 1780. Binvignat vernieuwde het in 1807.

Verschueren Orgelbouw restaureerde het orgel met gebruik van het oude pijpwerk van Binvignat in 1992. (7)

Adam Matthijs Binvignat
1789 - 1850

Adam Matthijs Binvignat, zoon van Joseph Binvignat en Maria Elisabeth Houtappel is te Maastricht geboren op 29 december 1789. Hij werkt vanaf het begin bij zijn vader en zet na diens overlijden de onderneming voort, maar bereikt niet diens faam. Hij brengt geen vernieuwingen, maar blijft 18e eeuwse types maken en beperkt zich tenslotte tot het maken van piano's. Hij blijft wel orgels herstellen, zoals het orgel van het Witte vrouwenklooster te Maastricht in 1849. Hij overlijdt in 1850 en laat vijf kinderen na, waarvan twee zoons die beiden militair en geweermaker worden. Ook twee van zijn dochters zetten de familienaam voort via tezamen drie natuurlijke zoons.

Na zijn overlijden wordt het huis op het Onze Lieve Vrouweplein 3 verkocht aan de Landmeter J.A. Schoffelen. (8)
De orgelbouw is in Maastricht voorgezet door Pereboom en Leyser die dan in de Stokstaat (thans nr 57) hun bedrijf starten.

Hier volgt een letterlijk en ongecorrigeerd uittreksel over deze orgelbouwers uit het standaardwerk over de Nederlandse orgels en hun makers vanaf 1479, de dertiendelige encyclopedie:

De Sint Gerlachuskerk te Houthem.

In 1784 plaatsen Houtappel en Binvignat in de kloosterkerk van het adellijke damesstift Sint Gerlach te Houthem, een eenmanuaals balustrade-orgel. Twee jaar later wordt dit klooster opgeheven en de zusters verhuizen met hun bezittingen waaronder ook het orgel naar Roermond.
De gemeente Houthem koopt in 1809 na de restauratie van de kerk, die dan de parochie­kerk is, het orgel terug.

Het orgel is daarna nog meerdere malen gewijzigd, door Vermeulen in 1894, Pereboom in 1920, Verschueren in 1957. Het is toen geplaatst in de 18e eeuwse kas van het voormalige orgel uit de kerk van Gangelt (Duitsland). In 1980 werd door hun nog een restauratie gedaan. (11)

De Sint-Quintinuskathedraal van Hasselt, België

Met de bouw van deze kathedraal in de hoofdstad van Belgisch Limburg werd in de 11e eeuw begonnen. Er staat een Niehofforgel, gebouwd door Nicolaes en Jacob Niehoff uit 's-Hertogenbosch in de jaren 1592 en 1593.
Het orgel heeft daarmee het oudste pijpwerk in België.

Herstellingen werden uitgevoerd in de 17e eeuw, door van Weert in 1628, door Jan II Posselius uit Helen (1708/09), Christiaen Penceler uit Leuven (1711/14), en Henrich Möseler uit Luik (1750).

Joseph Binvignat en Lambert Houtappel bouwden een nieuw orgel met drie klavieren van 1791 tot 1793. Daarbij herbruikten ze een groot deel van het originele pijpwerk van het oorspronkelijke orgel waarmee het als het oudste van België wordt beschouwd.

Guido Schumacher uit Baelen restaureerde in 2002 het orgel met gebruikmaking van de originele materialen. (12)

De Cellebroederskapel te Maastricht

Het orgel van de Cellebroederskapel is door Lambert Houtappel en Joseph Binvignat in 1794 gebouwd voor de kerk te Berg en Terblijt en het is daar in 1849 door Adam Binvignat, de zoon van Joseph Binvignat nog gerestaureerd.

Het dienst in de parochiekerk van het dorp Scharn-Heer, dat nu een wijk is van de gemeente Maastricht, van 1937 tot 1962.

De gemeente Maastricht kocht het orgel in 1962 en het is toen geplaatst in de gerestaureerde Cellebroederskapel.

In 1969 is het gerestaureerd door orgelbouwer Verschueren uit Heythuysen. (13)

De Sint Servaaskerk te Maastricht.

Dit orgel werd in 1736 voor de Dominicanerkerk gebouwd door Jean Baptiste Le Picard.

Joseph Binvignat kreeg in 1795 het voorstel voor schoonmaak, reparaties en uitbreiding met vijf tonen; toen hij het pijpwerk naar zijn werkplaats had overgebracht, was tengevolge van de inval van de Fransen de Dominicanerkerk gesloten; de lege orgelkas was daar achtergebleven.
Omstreeks 1806 is door Binvignat het orgel overgeplaatst naar de Sint Servaas, waarvan het orgel enige jaren tevoren was verwoest Hij voegde een viola da gamba toe.

De gebr. Franssen verplaatsten en pasten het orgel aan in 1843. (14) (15)

De Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht

De Onze Lieve Vrouwekerk werd in 1798 op last van de Fransen ontruimt. Joseph Binvignat heeft toen het grote orgel van het oksaal en het kleine orgel van het priesterkoor overgeplaatst naar de naast­gelegen Sint Nicolaaskerk.

In 1830 krijgt hij de opdracht het positief en het grote orgel tot één instrument samen te voegen. De belangrijkste bepalingen van het op 31 januari 1830 vastgestelde "project pour le placement du positif dans la caisse de grand orgue de l'église Saint Nicolas" luidden:
1. On prendra du positif actuel les six registres suivans tels qu'ils se trouvent actuellement, pour etre placés dans le grand orgue, savoir Prestant-Bourdon-Flutte-Doublette-Cromhorne-Larigot.
2. On y ajoutera les registres suivans, qui seront faits neuf de bon étain Flute traverse-Dulcan basse en Hautbois discant. (16)

In 1838 is de Sint Nicolaaskerk afgebroken en werd de Onze Lieve Vrouwekerk de parochiekerk. Het orgel is toen door Binvignat weer teruggeplaatst naar deze kerk. Hij heeft bij deze gelegenheid het instrument verbeterd en uitgebreid. (17)

Foto Ton Reijnaerdts

De Sint Matthiaskerk te Maastricht

De Sint-Matthiaskerk beschikt over een groot 3-manuaals kerkorgel. Dit is het eerste Nederlandse driemanuaals, in één kast gebouwde orgel, een instrument met Hoofdwerk, Onderpositief, Echo en Pedaal, met de Klaviatuur aan de voorzijde onder het Onderpositief, waardoor de organist als het ware omringt wordt door het orgel en het zangkoor. Joseph Binvignat bouwde dit in 1808.

Quadvlieg vermeldt de restauratie van een (ouder) orgel in deze kerk door Houtappel en Binvignat in 1777 als hun eerste vermelding als compagnons. (18)

Binvignat bouwde dit 'nieuwen orgel van een genoegzaam getal registers' zeer waarschijnlijk nog tezamen met Lambert Houtappel. Het instrument is sterk gebaseerd op de Franse 18e eeuwse orgelbouw, hetgeen zich uit in de samenstelling van de dispositie en de intonatie van het pijpwerk. (19)

Het orgel werd in 1875, 1918 en, 1950 gewijzigd en is in 1990 grondig gerestaureerd door de firma Flentrop uit Zaandam. (20)

De Sint Martinuskerk te Geulle aan de Maas

Eenklaviers orgel en eiken balustrade van de orgelgalerij, in 1818 gemaakt door Joseph Binvignat in opdracht van het gemeentebestuur 'tot Lof en Luyster van de beijde godsdiensten in de gemeentekerk' zowel gereformeerden als de Roomse gezinden. Bij de bouw werd gebruik gemaakt van een ouder orgel, dat aangepast werd aan de gewenste omvang en dispositie. Het orgel werd in 1977 gerestaureerd door de firma Verschueren te Heythuyzen.

Aan de orgelkas is duidelijk te zien dat deze oorspronkelijk was ingesnoerd. Binvignat heeft in 1818 dan ook gebruik gemaakt van een bestaande kas en deze eenvoudig aan de nieuwe situatie aangepast. De onderkast is zeer sober gedecoreerd met een bescheiden pijnappel onder de middenoren. De bovenkast draagt zijn huidige uiterlijk waarschijnlijk grotendeels aan de werkzaamheden uit 1818. Opvallend zijn de bovenblinderingen: een timmermansversie van een Dorisch fries. In 2009 is het orgel gerenoveerd en verplaatst. (21)

Foto: Ton Reijnaerdts.

De Sint Lambertuskerk te Oirsbeek

Het orgel van deze kerk is door J. Binvignat in 1828 voor de Sint Lambertuskerk te Kerkrade gebouwd.

Met het tien jaar oudere orgel in Geulle deelt dit instrument het zeer sobere uiterlijk.

In 1841 wordt het overgeplaatst naar de Sint Lambertuskerk te Oirsbeek. (22)

De Sint Remigiuskerk te Simpelveld

Het vijfdelige middenstuk van dit orgel is nog van Binvignat afkomstig. Het is volgens diens ontwerp in 1834 vervaardigd door J.W. Gulikers uit Maastricht. Met zijn ongedeelde tussenvelden met gesloten binnenwaarts gebogen bovenlijsten vertoont het duidelijk overeenkomsten met het oudere orgel in Oirsbeek.

Het is instructief om de terughoudende decoratie van de orgelkas te vergelijken met het wat drukke neobarokke snijwerk van de borstwering, een werk uit 1854 van J.P. Ramakers uit Schinnen.

Een vergroting toont dit orgel en de borstwering in zijn volle pracht. (23)

De Hervormde kerk te Meerssen

Het orgel van de Ned. Hervormde kerk te Meerssen is door Adam Binvignat gebouwd in 1838. Het heeft een zeer eenvoudig driedelig front. In 1877 werd het vervangen door een harmonium waarbij voorzijde, kas en front gehandhaafd werden, maar het binnenwerk verwijderd is. (24)

De Petrus en Pauluskerk te Wolder

In 1843 plaatste Adam Binvignat op verzoek van de pastoor een 7 stemmen tellend orgel; het kerkbestuur was van mening, dat er 'geene middelen in de kast of voorhanden zijn' om dit orgel te betalen; dit gebeurde (voorlopig) door de pastoor uit eigen zak;
in 1852 werd dit orgel vervangen door een orgel van Pereboom & Leijser. (25)

Orgel Hervormde kerk te Meerssen

*

België

In België zijn orgels van Binvignat behouden gebleven in de kerken van Dilsen-Stokkem, Hoeselt-Romershove en Millen. Zij vallen daar onder 'Beschermd werk'. (26)

Het orgel van de kerk Sainte-Lucie te Mortroux in Dalhem, gemaakt door Henri Müseler in de XVIIe eeuw is afkomstig van de abdij van Beaurepart. Na de overplaatsing is het door Joseph Binvignat in 1809 gerestaureerd.

Het orgel van Collégiale Sainte-Croix te Luik werd door Joseph Binvignat gerestaureerd in 1819.

Verschillende werkzaamheden

Joseph Binvignat plaatste het orgel van het Sint Agneten-klooster van Sittard over naar de Sint Salviuskapel te Limbricht in 1803. (27)

Het orgel van de Waalse Kerk te Maastricht is door Binvignat in 1822 gerestaureerd. (28)

Toegeschreven werk

Het orgel van de in 1905 gebouwde kerk Sint Petrus Banden te Heer wordt toegeschreven aan Lambert Houtappel en Joseph Binvignat met als vermoedelijk bouwjaar 1778.
De kas is van een type dat in de 18e eeuw in het Luikse gebied en aangrenzende territoria zeer gebruikelijk was.
Als vermoedelijk oorspronkelijke locatie wordt aan de voormalige Sint Nicolaaskerk te Maastricht gedacht. (29)

Orgel Sint Petrus Banden te Heer